Muallif: Rahimjon Otaev (Otauli)
ZAMON VA INSONGA TIYRAN BIR NAZAR
Otauli zamonaviy mavzuda "Zamona zayli" degan yangi nasriy asar yozibdi...
Kamina Otauli (Rahimjon Otaev)ni qariyb o'ttiz yildan beri bilaman. Bu tinib-tinchimas qalamkashning dastlabki adabiy-tanqidiy maqolalari va ilmiy-badiiy asarlarini o'tgan asrning 70-yilarida o'qigan edim. 80-yillarning boshlarida "Osmon to'la yulduzlar (Tuyg'ular haqida suhbat)" falsafiy essesi - dastlabki jiddiy asariga "O'zbekiston adabiyoti va san'ati" haftaligida kattagina ijobiy taqriz ham e'lon qilgan edik.
O'shandan buyon munaqqid va yozuvchining ko'plab maqolalari, esselari, hikoyalari, qissalari bosilib chiqdi. Tarjimon sifatida atoqli qoraqalpoq adibi To'lepbergen Qaipbergenovning bir qator asarlarini qoraqalpoq tilidan, qozoq yozuvchilari Abish Kekilboev va Muotor Mag'avinning qissalarini qozoq tilidan, Eron adibi Muhammad Ali Jamolzodaning "SHo'robod" asari va boshqa ayrim asarlarni rus tilidan, aytishim mumkinki, o'oshatib-qoyillatib o'girdi. Mustaqillik arafasida yorug'lik ko'rgan "Surnay navolari" qissalar va turkum badialar kitobi, "Tong yulduzi shu'lalari", "Qalpoq bozori", "Til va El Uli yooud qaqragan tilga tiriklik suvi" kabi tanqidiy va publitsistik maqolalari o'sha paytlardagi ilmga chanqoq yoshlarimiz o'y-kechinmalari, orzu-intilishlarining o'ziga oos ko'zgusi bo'ldi desam yanglishmayman.
Otauli O'zbekiston davlat mustaqilligi yillarida faol ijod qilayotgan taniqli romannavislarimizdan biri sifatida shakllandi. "Tilsim (Turkiston dostoni)", "Elchi (Afandi o'lmaydigan bo'ldi)" va "Ulus (Forobiyning do'sti)" asarlari adibning olimlik va tarjimonlikda kuch yig'ib, badiiy nasr - Mirtemir aytgan "qora so'z"ning og'ir yukini ko'tara oladigan jiddiy yozuvchi bo'lganini ko'rsatib turibdi. Bu asarlar adabiy jamoatchilik tomonidan o'z bahosini oldi va olmoqda.
"Zamona zayli"ga kelsak, mening nazarimda, mazkur asar faylasuf zamondoshimiz - mantiqshunos olim oususidagi psioologik romangina emas, ko'z o'ngimizda ro'y berayotgan olamshumul voqealar, mustaqil mamlakatimizda amalga oshirilayotgan buyuk bunyodkorlik ishlari va ruhimizda kechayotgan o'ta murakkab jarayonlar o'ziga oos tarzda idrok etiluvchi mushohadalarga boy falsafiy roman hamdir. Qalamkashning dastlabki kichik qissasi "Qalb darchasi" (1984) qahramoni Hakim nasrga qo'l urgan faylasuf edi. "Zamona zayli"ning bosh qahramoni Ahmadali Bobojonov zamonning evrilishlariga tiyran nazar tashlab, mustaqillik davri adabiyotimizni, oususan, romanchiligimizni mantiq nuqtai nazaridan mushohada qilayotgan yozuvchi-faylasuf, boshqacha aytganda, faylasuf-yozuvchidir.
Ma'lumki, biror-bir davr o'z-o'zidan bukrini adlga, pakanani novchaga, tasqarani huriliqoga aylantirolmaydi, shuningdek, nomardni mardga, baoilni saoiyga, nodonni donoga, buzg'unchini bunyodkorga... "bir dumalatib" evriltirolmaydi. Bunday mo''jizakor ishni uddalasa faqatgina adabiyot va san'at uddalaydi. Odam bolasining ma'naviy dunyosi va fe'l-atvori oususida qayg'urish, shaos jumbog'ini yechish, insoniy yetuklikka da'vat qilish, ezgulikni ulug'lab yovuzlikni qoralash, komil inson timsolini yaratish so'z san'atining eng muqaddas, azaliy va abadiy vazifalaridandir. Bu ish, mustaqillik sharoitida, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, mustaqilligimizning iqboli va istiqboli tabiatan mard-tanti, haqgo'y, olijanob, adolatparvar, mehnatsevar, fidoyi... oullas, har jihatdan barkamol insonlar -YETUK SHAOSlarning nechog'li ko'pligiga bevosita bog'liq. Asarning bosh qahramoni Ahmadali Bobojonov zamondoshlarimizningyetakchi insoniy fazilatlarini o'zida bir qadar mujassamlashtirgan va komillikka intilib yashayotgan ma'naviy dunyosi boy qahramon sifatida biz uchun qadrli va qimmatlidir.
Boshqa gaplarni asarning o'zidan o'qib, uqib olasiz, degan umiddaman. Sizga zavq-shavqli mutolaa va jiddiyroq mushohada tilab,
ODIL YOQUBOV,
O'zbekiston oalq yozuvchisi
Zamona zayli
Doston
Qaro ko'zum ,kelu mardumlig' emdi fan qilg'il,
Ko'zum qarosida mardum kibi vatan qilg'il.
Alisher NAVOIY
Birinchi bob
1
Shahar markazidagi oshhonaning hilvat go'shasida odatdagidek kichik bir davra jam bo'ldi. Laqqa, Hipchabel, Nahang, Makra… Ular Cho'rtanboyni betoqatlik bilan kutishardi. Nihoyat, Cho'rtanboy qirib keldi-da, to'rga o'tib amr qildi:
- Qani, keltirilsin!
Laqqa bilan Hipchabel o'rnidan irg'ib turib, tashqariga otildi. Zum o'tmay do'rg'ov laganlar liq to'la mantini dasturhonga qo'ydilar. Avval Cho'rtanboyning biqqi qo'li, keyin boshqa uzun -qisqa qo'llar laganlarga cho'zildilar qo'y yog'i-qo'y go'shtiga bo'lgan issiq mantining hushbo'y hidiga yangi qaymoqning bo'yi qo'shilib, ishtahani qo'zg'ab yubordi. Ko'z ochib yumguncha har ikki laganning change chiqib, rangi o'chdi, navbat choyho'rlikka keldi. Cho'rtanboy achchiqqina ko'k choyni ho'plab turib, tag'in buyurdi:
- Chuchvara tugishdan murod go'sht yeyish bo'lganidek mantiq ilmidan murod ham mantiq to'yishdir! Mantini yedik endi mantiqqa o'taylik! Qani, kimda qanday yangi gap bor? Bugun faqat Ahmadali haqida eshitmoqchiman. Ishhonasida nima gap bu jipiriqining?!
Nahang katta og'zini kappa - kappa ochib o'rnidan turdi:
- Aytganingizdek, biqinginasida o'tiribman. Choy bersam - bir qultum ichmaydi. Shirinlik bersam - dona yemaydi. Hushluqum luqmalarini aytmasayam bo'ladi. Oldiga ne-ne jononlar kelib qilpanglasa, pinagini buzib qo'ymaydi, qarang. Bilmadim, bu padarkusurda baloyi nafs yo'qmi! Ochig'i, bunaqangi hunasani birinchi ko'rishim! Ilgak tashlab ilintirib oladigan biror joyini topolmay hunobdaman-da, hudo haqqi!..
Cho'rtanboy Nahanga "O'tir-e, lapashang!" degandek istehzoli qarash qilib, Makraga ko'z tikdi. Makraning shahlo ko'zlari avvaliga mastona suzilib, keyin o'ynoqlab o'rnidan turdi:
- Bilasizlar, o'sha la'nati bilan ko'p yillardan buyon qo'shniman. Ayniqsa, keyingi paytlarda uyiga na quloq tutib, na burun suqib bo'ladi. Ilgarilari biron yig'ini bo'lsa, o'zi chaqirib chiqardi, hozir o'zim kirmoqchi bo'lsam, ichkariga qo'ymaydi. Shundoqqina tepasida yashab, o'sma qo'yib o'tiraman qani, bir qavat ko'tarilsa, he, sadqa-I yigit ket-e, deyman.
Cho'rtanboyning ensasi qotib ijirg'andi:
- Sening qirq eshakka yuk bo'lgulik makring ish brmayotagan bo'lsa, buyog'i dumihurjun ekan! - Shunday deya laqqaga ko'z tikdi: - Ho'p, bu Eshmat hamkasb, Toshmat qo'shni ekan ho'sh, sen-chi, sen Ahnadalining tug'ishgan ukasi! Senda nima gap bor? Laqqa ko'zlari bejo harakatlanib o'rnidan turdi:
- Kuni kecha akamning uyiga borsam, ho ishoning, hoh ishonmang, meniyam kiritishmadi. Qizlari "Dadam uyda yo'q" deydi. Biroq bilib turibman, aslida uyda. Sim qoqsam, qizlari yana o'rtaga to'g'anoq bo'lib, gaplashtirmayapti. Endi sihhonasiga borsammi, qaydam?..
Cho'rtanboy ichida "He, laqqa bo'lmay ket, lattachaynar!" deb o'ylagancha andak jim qoldi. Pihi qayrilgan uchta iskovuchning holi shu bo'lgach, anovi churvaqalardan nima gap chiqadi! Bu tekintomoqlarga yog'liqqina manti tugul, obijo'sh ham hayf aslida!..
- Ho'-o'sh! Bu qandoq gap bo'ldi?! Bittagina odammi damini chiqarmay o'ldirish shunchalik qiyinmi?! Nahotki hech biring shu Ahmadalini, mayli, o'ldirma, yashasin, aqalli es-hushidan begona qilib qo'yolmasang?! -Keyin o'zicha fotiha qilgan bo'ldi: - Luqmani yutish bilan ish bitmaydi, yutilgan luqmani halollab hazm qilish kerak!..
2
Ahmadali Amerika Qo'shma Shtatlarida tahsil ko'rib, nihoyat, universitet diplomini qo'lga olgan yolg'iz o'g'li bilan telefonda gaplashib bo'lgach, go'shakni joyiga qo'ydi. Huddi shuni kutib turgandek, qo'ng'iroq tag'in jiringladi. Ota-o'g'ilning suhbatini yondosh telefonda jon qulog'i bilan eshitib turgan hotini-yu qizlariga savol-omuz tikildi: yana kim bo'ldi ekan? O'rtancha qiziga "sen ol" degan ma'noda ishora qildi-da, o'z honasiga yo'naldi. Yashasin! Ummon ortidagi yolg'iz o'g'lining bakalavrlik hujjati, nihoyat, qo'lida! Bu g'alaba bilan har qancha fahrlansa arzidi! Bor ekansan-ku, ota o'g'il! Mana, Hudoga shukr, oilasida uchinchi, o'zi tarbiyalab voyaga yetkazgan ikkinchi malakali mutahassis! Mutahassis bo'lganda ham, aniq fanlarning shohi - AQSHda tahsil ko'rgan mutahassis! Yashasin mantiqshunosning matematik o'g'li…
Eshik oldida kichkina qizini ko'rib, hayajonini bazor jilovladi:
- Nima deysan, qizim.
- Turkistonlik qarindoshimiz chaqirvotila!
Hozir hech kim bilan gaplashishga hushi yo'q - o'zi shodligidan faqat o'zim huzurlansam derdi. Qizchasining boshini silab erkaladi:
- Oyinga aytaqol qizim.
- Oyim sizni gaplashsin devottila!
Shu topda qistalang bo'lgan kim ekan? Ham taajub, ham hadik-havotir bilan dastakni qulog'iga tutdi. Allaqanday ayol turkistoncha shevada hol so'ray ketdi:
- Yahshi yuribsilami, yezna, Gavhar yahshimi, bola - chaqalar… Omonchilikmi? Silarni sog'inib…
Daf'atan yuragi siqildi. Shunda ham sir boy bermay hushmuomala bo'lishga urindi:
- Kechirasiz, ovozingizdan sizni tanimayroq turibman?..
Go'shakda so'zlar buloqdek qaynadi:
- Voy, men Minashman,yezna, Gavharning ammasining o'g'lining hotini. Gavharniyam ko'rmaganimgayam ko'p bo'luvdi, shunga sog'inib…Uylaringizga qanday borsa bo'ladi yezna, tushuntirib aytingchi?..
Ahmadali nima deyishni bilmay narigi telefonni qulog'iga tutib turgan hotiniga malollanib qaradi. Gavhar kafti bilan dastakni tutib shivirladi: "O'zingiz bir amallab javob qiling, man uyda yo'qman!" Demak, tushunarli: hoynahoy qarindosh qiyofasida oilasiga suqilib kirmoqchi bo'lgan navbattagi iskovich! Bu itlardan tinchlik bormi - yo'qmi o'zi?! He-e, shu telefonni o'ylab chiqargan olimdan ham o'rgildim!
Sohta takallufga chek qo'yib, ko'ndalang savolga o'tdi:
- Gavharhon bilan yigirma uch yildan beri birga yashaymiz… Meni hech ko'rmaganmisiz o'zi?
Ayol - ayol emas - bez, so'zi - miltiqning o'qidek ekan, tagdor savolga og'rinish tugul pinagini ham buzmadi:
- Ko'rmaganman, yezna, endi ko'rmoqchiman-da! Bir shaharda yashab turib, Gavharniyam ko'rmaganimga ancha bo'ldi. Shunga sog'inib… o'zi uydami, chaqiring, yezna?..
- Gavhar uyda… - dediyu qo'l tebratgancha tashqariga ishora qilayotgan hotiniga ko'zi tushib, apil- tapil qo'shib qo'ydi: - emas edi! Qo'shninikiga chiqib ketuvdi. Nima deb qo'yay , singlim? - Ho'p, meni -ku mutlaqo ko'rmagan ekansiz, Gavharga qachondan beri ko'zingiz uchyapti , qarindosh?..
Savol zaptidan "suhbatdoshi" endi andak esankiradi:
- O'n yildan oshdi-yov, menimcha… Shunga sog'inib… - Darrov o'zini tutib olib, dadillashdi. - Siz uyingizga borar yo'lni aytavering-chi, ezna?..
Ahmadali o'zining ellik uch yillik umrida ko'pdan-ko'p ezma-hiralarni ko'rgan, lekin bunaqa yopishqoq elimga uchramaganidan toqati toq bo;ldi, zardasi qaynadi:
- Shahar markazidagi shu uyda yigirma yil yashab, Gavharhon bilan to'rt bolani oyoqqa qo'ydik Hudoga shukr… Uyimizni hwch ko'rmaganmisiz?
- Ko'rmaganman?
- Endi ko'rgingiz kelyaptimi?
- Ha, juda-juda ko'rgim kelyapti! Qani, ayting, qayerda, qanday boriladi?..
Ahmadali birgina savol bilan uzoqqa cho'zilgan nnohush suhbatga uzil-kesil chek qo'yishga urindi:
- Shartmikin shu?..
Quloq tutib qarasa, suhbatdoshi bu savoliga ham javob berib, hiralikni battar avjiga chiqaryapti! Bas, etar! Aftidan, hushmuomalalik, yuz-hotir bilan ish bitmaydiganga ohshaydi. Buyog'iga bo'ralatib so'kish va yo "Bor, toshingni ter!" deyishi qoldi holos.
Muhimi hayajonlanmaslik kerak! Bir odam uchun etib ortgulik darajada hayajonlanib bo'lgan! Asabbuzarlik mashqlariyu asab bilan o'ynashish hunarlari- son mingta, lekin yurak bor-yo'g'I bitta, ahir. Bittagina! Ne-ne dahanaki jang-jadallardan omon chiqqan asabini o'ynatish… shunga qoldimi endi?!
Garchi asabi ich-ichidan qaqshab turgan bo'lsa-da zohiran o'zini loqayd-beparvo tutib, dastakni joyiga qo'ydi. O'z honasiga yo'naldi. Yozuv stoli qoshiga o'tirib, derazaga ko'z tikdi. Haligina ufqda yonboshlab turgan quyosh ko'zdan berkinib, bir pasda atrofga shom qorong'uligi cho'ka boshladi. Shu pallada u bir kunga bo'lsa-da quyoshdan ajralish nega buncha og'ir-a?.. deb o'yladi.
3
Falsafa va huquq institutining direktori, akademik Hamidulla Hudoyorov prezidium yig'ilishidan chiqib dala hovlisiga qaytar ekan, o'zini ancha engil his qildi. Hizmat mashinasi ham baayni oqqushdek engil uchib, tilla baliqchadek engil suzmoqda! Hudoga shukr, keyingi yillarda institutdagi ishlari joyida, o'ziyam yomon yashamayapti. Yashab to'ymaydigan, ishlab charchamaydigan dorilamon zamon keldi. Avvaliga halqaro huquq masalalariga doir nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari, savil qolib yotgan boshqa qo'lyozmalari birin-krtin yorug'likka chiqdi. Mana, besh yildirki, falsafa va huquq institutini boshqaryapti. O'ylaydiki, yahshi boshqaryapti! Roppa - rosa qirq yil muttasil o'qib - o'rganib, intilib- talpinib, butun borlig'i, honumonini ilmga beminnat bahshida etib, oltmish yosh ostonasida turgan akademikning bunga har jihatdan haqqi bor! Zotan, har qanday huquq ana o'sha Haqdan - Haqni tanishdan boshlanadi!
U shahar tashqarisiga chiqib, ulkan asriy chinorlararo yo'lda g'izillab ketayotgan "oqqush" derazalaridan tashqariga ko'zlari quvnab tikildi. O'zbekiston - jannat. Ikki kun muttasil yoqqan bahoriy yomg'irga bahuzur cho'milgan yaproqlarning endi quyoshga toblanib yayrab - yashnashini qarang! Butun olam yam-yashil! Ulkan shahar biqinidaki, shunday manzara, bu jannatmakon o'lkaning vodiylariyu vohalari qanday ekan?..
Hamidulla Hudoyorovning ota yurti - Horazm, bobolarining yurti - Qashqadaryo! U masrur kayfiyatda o'zi, nafaqat o'zi, har bir o'zbek qalb to'rida ardoqlagan shoirning quyma satrlarini ich-ichidan takrorlardi: "Jaloliddin samani bo'lib sakrab o'tting Amudaryodan, Sensan o'sha samanim manim, O'zbekiston - vatanim manim!" To'g'ri, Hamidulla Hudoyorov umrining katta qismini otda emas, poyi-piyoda o'tkazdi. Otga minganida ham, jaloliddindek Amudaryodan sakrab o'ta oldimi- yo'qmi, bunisini hudo biladi. Ahr qalay, o'zining bilgani shuki, oltmish yillik umri ham toshqin daryo - asov Jayhundek o'tdiyu ketdi.Har qalay, Hudoga ming qatla shukur qilsa arziydiki, halqining eng birlamchi haqqi-huquqi - mustaqil davlatga qga bo'lganini o'z ko'zlari bilan ko'rish nasib qildi. Oz'i ham emin- erkinyurib, qulochini kerdi. Bir qizi - Urganchda, bir qizi - Qarshida tup qo'yib palak yozdi, nabiralari o'sib- unmoqda. Ularni biram sog'indi - biram sog'indiki!..
Ishhona va barcha uy tashvishlaridan hli bo'lgach Hamidulla bira to'la har ikki vohaga safar qilishni ko'ngilga tugib, dala hovli darvozasi oldida hotirjam moshinadan tushdi.
Ikkinchi bob
1
Cho'rtanboy, yarim asrdirki, hizmat taqozosi va jamoat ishlari bilan bo'lib, turfa davralarni ko'rdi, ne-ne odamlarni uchratdi. Aksar hollarda bu davralar ahli Cho'rtanboyni yahshigina tanisalar-da, o'zi ularni tanivermaydi. Cho'rtanboy bu davralarni bir qadar umumiyroq toifalarga ajratib sanashi mumkin, holos: oddiy ketmonchi-dehqonlar, cho'pon- cho'liqlar, hunamand-kosiblar, rahbar-hodimlar, ziyolilar va hokazo. Boshqa toifalar hususida bilgani balki haminqadardir, lekin FAYLASUFlarni Cho'rtanboy, harqalay besh qo'ldek biladi. Roppa-rosa ellik yil - yarim asrdan buyon u asosan shu davrada - shu doirada olmahondek aylanadi, ahir. Avvalari o'zi puhta biladigan bu besh qo'lni sanab-bukib ko'rsatar edi: ko'rsatkich barmoq - ilmiy kommunizm, o'rta - ilmiy ateizm, ho'jamarak - etika, kichkina buvak - chinchaloq - estetika, bosh barmoq esa, mantiq, ya'ni logika! Hozirga kelib o'shalarni ikkitasi - siyosayshunoslik bilan dinshunoslik - o'zining asl nomiga qayttti. Ahloqshunoslik bilan nafosatshunoslik ham, har qalay, chaqqongina harakatlanib turibdi. Lekin bosh barmoq - mantiq hamon o'sha-o'sha: Arastu, Farobiy va Hegel mantiqi bilan bo'ylshgulik mustahkam tayanchi, sinchi, suyagi avvalari ham yo'q edi, hozir ham yo'q! Huddi suyaksiz tildek suyaksiz bosh barmoq.. suyaksiz bo'lganidan keyin…ana endi bilib olavering: bu qo'l barhayot Hizr alayhissalomning qo'limi va yo qiyomatgacha muhlat olgan Shaytoni lainning? Bilib bo'psiz? Buni bilish mumkin bo'lganida ellik yil mobaynida dam manti, dam beshbarmoq, dam palob yeb, besh barmog'ining yog'ini baravar yalab Cho'rtanboy bilgan bo'lur edi.
Ha, Cho'rtanboy nafaqat besh falsafiy fan, balki bugun bashariyat o'z tarihida boshdan kechirgan beshta ijtimoiy-iqtisodiy tuzumni, tag'in takrorlaymiz, shu besh barmoqdek biladi. O'ttiz yil jamiyatlar falsafasini o'rgana-o;rgana, keyingi o'ttiz yil mobaynida respublika falsafa jamiyatini boshqara-boshqara yetib kelgan joyi-da bu! Respublika falsafa jamityatining o'ttiz yillik prezidentini tanimagan-bilmaganlar o'zlaridan ko'rsinlar, lekin u yurtdagi jamiki faylasuflarning qanday o'y-hayollari borligini yahshi biladi. Basharti bilmay dog'da qolgan joylari bo'lsa, endi biladi! Son-sanoqsiz gumashtalariyu yugurdaklari bor ekan, ular muttasil izlanishda ekanlar, bilmay qo'ymaydi!
Mantiq fani… Cho'rtanboyning o'zi uchun ham baayni bosh barmoqdek gap! O'ttiz yil avval "Markscha - lenincha mantiq fani asoslari" bo'yiccha pishiq - puhta darslikni yaratib qo'ygan u! Bugun "markscha-lenincha" degan juft so'z va shunga bog'liq ko'p narsalardan allaqachon boz kechib bo'ldi, lekin shunda ham… bir necha ming yillik tarihga ega qadimiy fan ASOSLARI o'sha-o'sha qotib turibdi.
Cho'rtanboy, garchi ish vaqti allaqachon tugagan bo'lsa-da, haydovchisini uyga emas, ishhonaga borishga undadi. Akademiyadagi sergap-mahmadona olimlarning yig'ilishi uzoq cho'zilib, buyoqdagi ishlar qolib ketdi. Anovi churbvaqalar-ku, yangi gap toopolmasayam, har qalay, mantini boplashibdi. Falsafa jamiyatida, qani, ko'raylik-chi, yana bir "tor doira" qanday yangi gap hozirlab turibdi ekan? Avvaliga achchiqqina ko'k choy ichib, shu asnoda atrof-javonibdagi ayrim arbobchalarga bir sidra sim qoqib, ularning ayni lahzalardagi ahvol-ruhiyatlaridan xabardor bo'lsa, yuraklariga qo'l solib ko'rsa, naryog'iga Xudo poshsho, shunga qarab ko'radi. Balki yana bir kichik davraga davraboshilik qilishga to'g'ri kelar.
Cho'rtanboy shunday xayollar bilan mashinadan tushib, salobatli odimlagan ko'yi o'z xonasiga qadam qo'ydi. U joyiga o'tirar-o'tirmas qorasiga ko'z tikib betoqatlanayotgan kotiba achchiqqina ko'k choy olib kirdi. Qaytarib, bir piyola uzatdi-da, odatdagidek kindalik yangiliklardan axborot berishga tutindi.
2
Ahmadali deraza osha xufton qorng'uligiga tikilib, ki'ngli dam xufton bo'lib, dam tongdek yorishib qancha o'tirdi - bilmaydi, bir payt eshik oldida tah'in qizchasi bo'y ko'rsatdi:
- Ovqatga chiqarkansiz, ada!
O'rtancha qizi tikuvchi sifatida ish boshlagan katta qiziga ko'maklashgani modalar atel'esiga chiqib ketibdi. Yolg'iz o'g'li esa, shu topda Amerika qit'asida hoynahoy tongni qarshilamoqda. O'n yashar qizchasiyu xotini bilan uchovlon jimgina ovqatlana boshladilar. Bir payt xotini odatdagidek sodda mug'ombirlik bilan gap qo'zg'adi:
- Ammavachchamning dardi nima ekan?
Ahmadali ma'noli kuldi:
- Dardini sen bilasan - da, men qayoqdan bilay! Balki yordam so'ramoqchidir, balki yordam bermoqchidir, balki kattamizga sovchi bo'lib kelmoqchi bo'lgandir?..
Hotining gap haltasi ochilib ketdi:
- Sovchi bo'lib kelsayam ularga qiz beradigan ahmoq yo'q. Umuman, shu "eshigimning tog'ayi" dan yaqinroq qarindoshlarimni ham ko'rgani ko'zim yo'q. hammalari o'z dardi-g'ami
Bilan, albatta bir g'alvani boshlab, sizga tashvish orttirib keladi. So'rasang - berolmayd,I, bor bo'lsa - ko'rolmaydi. Mening tug'ishgan holavachchalarimu sizning o'z ukangiz nima qilib berishdiyu bu Munavvar degan buzuqi niam karomat ko'rsatardi.
Ahmadali biladi: qizishib yoppasiga yomonotliq qilayotgan bo'lsa-da, har qalay, hotini butnlay nohaq emas. Ayniqsa, keyingi yetti-sakkiz yil mobaynida - doktorlik ishini himoya qilganidan buyon jigarlarini ham, xotinining qarindoshlarini ham anchagina ko'rdi-bildi. Bojasi kurrakka turmas bahonai sabab bilan himoyadan keyingi ziyofatni buzib - qarindoshlar orasida janjal qo'zg'ab ketdi - azbaroyi fan doktoriga g'ayirligi kelganidan! O'zining bir tog'avachchasi hafta sayin uyiga kelib, to'rda yastangan ko'yi gap kovladi, kovlayverdi, o'smoqchilayverdi. Axiyri kunlardan bir kuni, shoshilibroq turgan ekanmi, eshikdan kirar-kirmas salom o'rniga savol berib, murod-maqsadga o'ta qoldi: "Yana numa yozyapsiz, Ahmad aka?" O'shanda tobi bo'lmay, hunobi oshib turgan edi, ichida "Voy ahmoq-ey!" deya o'ylagan ko'yi ostonadayoq javobini berdi: "Ko'rib turibsanki, kasalman, hech nima yozmayapman, yozmoqchi ham emasman! So'raganlarga borib shunday-shunday deb ayt, bo'ptimi, ho'p, hayr, omon bo'l!" O'sha-o'sha tog'avachchasidan qutuldi, lekin yaqinroq qarindoshlaridan qutulish!... Azbaroyi o'zini noxush o'ylardan alahsitish uchun xotiniga e'tiroz bildirdi:
- Har qalay, meni aralashtirmay, o'zing yaxshi muomala qilib, maqsadini bilib telefon raqamimizni kimdan olganini bilganing ma'qul, Gavhar!
Xotinining fig'oni ko'kka o'rladi:
Yigirma yil deganda birdaniga bizni eslab, kutilmaganda sog'inib qolgan odamning murod-maqsadi nima bo'lar edi, xo'jayin! Bizga bir baloni sog'inib turibdi-da u! O'n-o'n besh yildan buyon qo'g'irchoq fabrikasida qo'g'irchoqlar yasashdan bezor bo'lgan chiqar: endi siz bilan meni qo'g'irchoq qilib o'ynatmog'i qoluvdi! Telefon raqamimizni kimdan olganiniyam aniq bilaman!
Ahmadali xotinini hovuridan tushirishga urindi:
- Bo'pti-bo'pti, qayoqdagi bir o'yinchini deb asabimizni buzmaylik. Sen haqsan. "Bir balosi bo'lmasa shudgorda quyruq na qilur". Bir balosi bordirki… Ularni qo'ya turib yaxshi gaplardan gaplashaylik! O'g'limiz…
Xotini daf'atan chiroyi ochilib shirin orziqdi:
- O'g'limiz qachon keladi endi, adasi?!
Ahmadali o'z hayajonini bildirmaslikka urindi.
- Xudo xohlasa, uzog'I uch-to'rt kunda kelib qolar. O'zing eshitding-ku, yo'lning chiptasi qo'liga tegishi bilan yana qo'ng'iroq qiladi.
Xotinining orziqishi entikishga aylandi:
- Shu uch-to'rt kun tezroq o'ta qolsa ekan!
Ahmadalining naq bo'g'ziga nimadir kelib tiqilgandek bo'ldi. O'zi qachonlardir mantiq nuqtai nazaridan o'rgangan bir to'tlikni esladi: "Shoshganda vaqt yetmasligi juda qiziq. Kutganda vaqt o'tmasligi juda qiziq. Inson vaqtni kutsa hamki vaqt insonni, hatto bir on kutmasligi juda qiziq". Ha, mantiqan olib qaralsa, qiziq narsalar ko'p
Ovqatlanib bo'lishgach, uchovlon odatdagidek ham hazmi taom uchun, ham katta qizlarini kutib birga-birga bog' aylandilar. Uylarining shundoqqina biqinginasida bu navnihol bog'ning ochilgani sap ish bo'ldi-da! Ham qizchalari bolalar maydonchasida yayrab o'ynaydi, ham "chol-kampir" dam olib, asablarini tiniqtirib, kuch to'playdi, ham katta qizlarini boqqa yondosh qorong'u ko'chadan bexatar olib o'tadilar. Eng muhimi - havo oladilar, havo! To'rtinchi qavatdagi to'rthonali uyning diqqinafas havosi qayoqdayu navnihol bog'ning nav-bahor oqshomidagi sarin havosi qayoqda! Tog' havosi bo'lmasa-da, har qalay, navnihol bog' havosi!
3
Hamidulla Xudoyorov darvozadan qadam hatlab hovliga kirganida ayvondagi telefonda kichkina qizi allakim bilan gaplashib turgan ekan, dadasini ko'rib "E-e, ana, o'zlari keldilar!" dedi-da, dastakni qo'yib, unga peshvoz yurdi:
- Yaxshi keldingizmi, ada? Shermuhammad Otaboyevich… sizhi so'rab turuvdila.
- Hamidulla Xudoyorov miyig'ida kuldi. Cho'rtahboy! Namuncha tez?! Hoynahoy kechki ovqatga ham ulgurib, endi ermakka cim qoqayotgandir bu qari tullak! Yumshoq o'rindiqqa yastana turib dastakni qo'liga oldi:
Labbay, oqsoqol?
Go'shakda o'ziga ko'pdan yaxshigina tanish, hazilmi-jiddiyligini hech qachon bilib bo'lmaydigan, yuzaki qaraganda, yengil-yelpidek tuyulyvchi, aslida tagi zil so'zlar paydar-pay uchdi.
- Tabriklaymis, ukaginam! Sizni og'izlaridan bol tomob maqtashlarini eshitib o'tirib juda-a xursand bo'ldim-da, ammo-lekin! Haqiqat bor ekan-ku, inijonim! Huquq masalalarida butu-un lahondan kelishib institutingizdan tajriba o'rganishadi hali! Afsuski, bu xalq o'z haqqi-huquqini yaxshi bilmaydi-da, yo'qsa!..
Hamidulla Hudoyorov suhbatdoshining bir muddat jim qolganidan foydalanib, uning gapirish ohangiga oppa-oson tushib oldi:
- Qullu-uq, oqsoqol! Endi hammasi o'zlarining akalarcha ko'maklariyu maslahatlari bilan!..O'zingiz bilasiz, ayniqsa, falsafa masalalarida sizsiz bir ish qilishimiz amrimahol!..
Lekin saksondan oshgan qari tulki abjirlikda Hamidulla Xudoyorov emas, undan kattaroqlarni yarim yo'lda qoldirib keta oladi!
- Men ham sizni ayni shu masalalarda bezovta qilishga jur'at etib turuvdim-da, ukajonim! O'zingiz eshitdingiz, institutingiz sha'niga aytilgan maqtovlar faqatgina huquqshunoslikka yog'ildi. Tarozining ikkinchi pallasi haqida hech kim churq etmadi. Institutingiz falsafa va huquq instituti, buyog'I g'arib qulingiz ham falsafaning bir chekkasiga dahldor bo'lganimdan keyin… ilmiy markazingizdagi faylasuflar xususida siz bilan bir bafurjaroq kengashib olsak, nima deysiz? Meni, ayniqsa, mantiq bo'limingizning ahvili anchadan buyon tashvishlantirib kelyapti-da! Shu bo'limning ishini lonlantirish kerakmikin? Toki erta bir kun sizgayam, mengayam gap tegib
qolmasin deyman-da ukajonginam?..
Ruscha ibora bilan aytganda, "kuda klonit etot juk", ana endi Hamidulla Xudoyorovga bir radar on bo'ldi.
- Bajonidil, otaxon, qachon, qayerda, qanday davrada uchrashib-kengashishni istasangiz, biz bajonidil xizmatlariga tayyormiz!-dedi-da tabrik uchun yana bir karra rahmat aytib ya iltifotni quyuq qilib, dastakni joyiga qo'ydi.
Cho'rtanboyning muomilasiyu gaplarining mazmuni o'ziga nash'a qilib kuldi. Eh, buning gaplarini! Odam bolasining falsafasi va yo bir-birining tilini biladigan qushlar mantig'I emas,tulki falsafasi-da bu! Tulkilik qilib qo'shilib kulishini qarang! Agar xalq ozod, davlat mustaqil bo'lmoq tugul jamiyat yuz foiz evrilib ketsa-da, bu qari tulkilarning bironta mo'yini bironta bolta kesolmaydi. Saksondan oshgan chol dastakka qo'shib o'ziniyam yutib yuborgudek pishqirib turibdi-ya! Qirchillama yigitlar o'lsa o'ladiki, bular o'lmaydiyam, qarimaydiyam, bir umr aql o'rgatadi. Onalari aql o'rgatishga - falsafa so'qishga tuqqan! Necha o'n yillar mobaynida "markscha-lenincha mantiq" bo'yihcha bulbuligo'yolik qilgan " alloma" endi hech bir pinak buzmay yangi manaviyatu yangi mafkura haqida aql o'rgatadi.
Hamidulla Hudoyorovning daf'atan yuragi siqlib, uyga kirishning o'rnigaayvondan poastga tushdi-da, ohista gulzor oraladi. O'zini gullar bilan alahsitishga harchand urinmasin, hayollari Cho'rtanboyning atrofida chirpirakdek bo'lib aylanaverdi. Qaysidir ustoziga taqlidan o'zicha so'kindi: "Chert poberi!" Bu Cho'rtanboylar cho'rt-po'rt qilib, atroflaridagi tiniq suvni shaloplatib loyqalatib, o'zlaridan kichikroq baliqlarni ovlashga muncha ustasi farang bo'lmasalar! Ayniqsa, bu tishlagan joyini uzib olmaguncha qo'ymaydigan o'taketgan qaysar, shafqatsiz, lekin yuzaki qarashda yuvosh-mo'mingina ko'ringan - mantiq fanining otahoni Shermuhammad Otahonovich deganlari… shu topda kimga tish qayrab-ko'z tikib turibdi? Uning qo'li bilan kimni qanday tentiratmoqchi?..
Hamidulla Hudoyorov, garchi birdan-bir kasb-kori huquqchunoslik bo'lsa-da, yoshligidan bu fanga yondosh falsafa, tarih, iqtisod, ruhshunoslik, til-adabiyot kabi fanlarga ham qiziqib, bu sohalardagi har bir arbobning ilmiy tadqiqotlarni baholi qudrat kuztib keladi. Ayniqsa, falsafa masalalari bilan qiziqmagan huquqshunos huquqshunosmi? Falsafaga qiziqqan har bir o'zbek… balki "Cho'rtanboy" laqabini bilmasa bilmas, lekin Shermuhammad Otaboyevich Bahoviddinovni bilmasligi… mumkin emas! Hamidulla Hudoyorov ahm bu odamni, mana, qirq yildan bo'yon biladi. Shundoqqina ko'z oldida "falsafa fanining chinori" bo'lib qad rostladi, ahir. Mana, keyingi yigirma yilda, fanning ne-ne chinorlari qarib-chirib, gursillab yiqildi, lekin bu "chinor"… hali-veri yiqiladigan emas! Umuman, hech qachon yiqilmay, dunyoga ustun bo'lsayam ehtimol! Shermuhammad Bahoviddinov deganlari hususida bir bilgani, shuki, bu chinordan chiqadigan zaharli havo hayot uchun o'ta havfli! Shuning uchun bir chinor bilan hazillashmagan, umuman, iloji bo'lsa, yaqinlashmay - chetlabroq o'tgan ma'qul! Lekin iloj qancha, o'zi " uchrashamiz" deb turgach, qanday chetlab o'tasan kishi! Ayniqsa, falsafa va huquq instituti hususida gap ketar ekan, o'zini chetga olib bo'ladimi!..
Darvoqe, gapning nishabi mantiqqa borib taqaldi-ku! Demak, Cho'rtanboy qattiq ko'z tikkan odam… mantiq bo'limining mudiri Ahmadali Bobojonov!
Vo'rtanboy bilan uchrashishdan oldin shu odam bilan gaplashishi, mantiq bo'limi haqidagi uzil-kesil fikrini shakllantirib olishi kerak bo'ladi. Jiddiy o'ylab, puhta hulosaga kelishi kerak, toki hech kimning insoniy haq-huquqipoymol bo'lmasin va hech kim o'zga birovning haq-huquqi g'arazli niyatlarda dahl qilmasin. Huquq himoyasidagi huquqshunos olimning eng birlamchi insoniy burchi ham shu!
Hamidulla Hudoyorovning ko'ngli ravshan tortgan holda uyi tomon yurdi.
Davomi bor.
Asarni to'liq holda 2006 yil chop etilgan "Zamona zayli" deb nomlangan kitobdan o'qishingiz mumkin. Bu kitob Toshkent shahridagi "Sharq ziyokori" do'konida sotilmoqda. Kitob narxi: 4300 so'm. Mazkur do'kon telefon raqami: 233-35-90.
